T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Kurumlarına Yönelik Alınacak Uygulamaların Belirlenmesi

23.03.2020 Tarihinde Alınan Kararlar:

1- Diş Hekimliğinde acil uygulamalar;

1.1- Pulpal inflamasyondan kaynaklanan şiddetli diş ağrısı

1.2.- Perikoronitis veya üçüncü molar kaynaklı şiddetli ağrı

1.3- Postoperatif olarak gelişen osteitis veya alveolit

1.4- Lokalize ağrı ve şişmeye neden olan apse veya bakteriyel enfeksiyon

1.5- Ağrı veya yumuşak doku travmasına neden olan diş fraktürü

1.6- Travmaya bağlı diş avulsiyon/luksasyonu

1.7- Çene ve yüz bölgesi fraktürleri

1.8- Oral mukozanın akut ve ağrılı lezyonları/ülserasyonları

1.9- Hayatı tehdit edici ya da kontrolsüz kanamalar

1.10- Hastanın havayolu açıklığını tehdit eden intraoral/ ekstraoral enfeksiyonlar

1.11- Radyoterapi ve kemoterapi alması planlanan ya da almakta olan ve organ nakli planlanan hastaların tedavileri

1.12- Medikal sorunları için dental konsültasyon istenilen hastalar

1.13- Dikiş alınması

1.14- Geçici restorasyon kaybı/kırıklarının ve hareketli protez kullanımına engel olan vurukların aerosol oluşturmayacak şekilde tedavi

1.15- Ortodontik tedavi görmekte olan hastaların braket ve tellerinin yerinden çıkması ve kırılması şeklinde tanımlanmıştır. 

Bunların dışındaki işlemler COVID-19 salgını boyunca ya da Sağlık Bakanlığından ikinci bir açıklama yapılıncaya kadar ertelenmesi, acil işlemlerin en az iki vardiya ve tanımlanmış sabit ekipler tarafından belirlenmiş izole alanlarda gerçekleştirilmesi ve tüm ekiplerin günlük ateş takibi yapılması önerilir.

Özel diş muayenehane, klinik ve merkezlerin yukarıdaki acil tanımlamaları dışındaki hizmetlerinin bir süreliğine durdurulması önerilir.

***

20.03.2020 Tarihinde Alınan Kararlar:

1 - COVID-19 SALGINI SIRASINDA UYULMASI GEREKEN DENTAL İŞLEMLER PROSEDÜRÜ

1.2 - Acil ve zorunlu olmayan dental uygulamalar yapılmayarak ileri bir tarihe ertelenmelidir.

1.3 - Acil olan ve işlem yapılacak hastalar ve beraberindeki kişilerden seyahat öyküsü sorgulanmalı ve ateş ölçümü yapılmalıdır.

1.4 - Rubber dam ve yüksek emiş gücüne sahip tükürük emiciler (gerekirse çift emici), dental tedavilerde aeresol ve sıçramaları en aza indirmeye yardımcı olur.

1.5 - Ayrıca, su ve hava spreyi kullanımı ve havalı tirübünlerin kullanımı ile oluşan aerosellerden korunmak için tüm yüz maskesi ve gözlük kullanımı gereklidir.

1.6 - Her işlem sonrasında ve hasta odadan ayrıldıktan sonra çevre temizliği ve dezenfeksiyonu yapılmalıdır.

1.7 - Dental tetkik için en sık kullanılan radyografilerden ağız içi olanlar tükürük artışına ve öksürüğün tetiklenmesine yol açtığı için, COVID-19 salgını durumunda panoramik radyografi veya BT tercih edilmesi gereken alternatif yöntemlerdir.

1.8 - Dental prosedürler esnasında çok sayıda damlacık ve partikül üretilebilir. Bu nedenle günlük klinik çalışmalarda standart koruyucu önlemler COVID-19'un yayılmasını önlemede yetersiz kalabilir.

1.9 - Dental işlemlerin uygulandığı alanlarda kullanılması gereken KKE listesi: tek kullanımlık önlük, N95 maske, gözlük/yüz maskesi ve eldiven

1.10 - Dental işlem sırasında cilt ve mukozayı korumak için önlük, maske, gözlük, eldiven gibi kişisel koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır. İşlem sırasında partikül oluştuğu için N95/FFP2 maskeler kullanılmalıdır.

1.11 - El hijyenine uyulmalıdır.

1.12 - İşlemler öncesinde antimikrobiyal gargara (% 1 lik Hidrojen Peroksit) kullanılması oral kavitedeki virusların sayısının azalmasına olanak sağlar.

1.13 - Çapraz enfeksiyonların önlenebilmesi için tedavi odasının dışında gerçekleştirilen ve dışarıdan hizmet alınan laboratuvar uygulamaları için hizmet alan ve hizmet veren tarafları koruyacak özel önlemler önerilmelidir.

1.14 - Tedavi için başvuran hastalardan COVİD-19 şüphesi (ateş, öksürük, solunum sıkıntısı vb.) olduğu düşünülenlerin, hastaya tıbbi maske takılarak en yakın sağlık kurumuna yönlendirilmelidir.

1.15 - COVID-19 tanısı alan hastalar içerisinde acil tedaviye ihtiyaç duyanların işlem öncesi değerlendirmeleri hastayı takip eden hekimi ile birlikte yapılmalı ve alınacak tedbirlere birlikte karar verilmelidir.

1.16 - Sosyal izolasyon kurallarının hasta bekleme ve tedavi alanlarında uygulanması için gerekli tedbirler alınmalıdır (hastaların randevularına saatinde gelmesi sağlanarak bekleme alanlarında bekletilmemesi, beklemesi gerekli durumlarda hastaların en az 1 metre mesafe ile oturtulması, bekleme alanlarındaki dergi, gazete vb kaldırılması).
 

Diş Klinikleri
Bekleme/dinlenme odası	Sağlık personeli	Hastayla doğrudan temas içermeyen ön değerlendirme	Hastayla en az 1 metre mesafe sağlanmalıdır. KKE gerekli değildir. (1 metre mesafe korunamayacaksa tıbbi maske takılabilir)
	Solunum yolu semptomları olan hastalar	Her durumda	Hastayla en az 1m. mesafe sağlanmalıdır. Hastanın tıbbi maske takması sağlanmalıdır. Acil olmayan işlemler ertelenmelidir
İşlem odası	Sağlık personeli ve odada bulunan herkes	Dental işlem yapılırken (Aerosol/partikül oluşturan işlemler)	N95 ya da FFP2 ya da eşdeğeri maske Eldiven Gözlük/Yüz koruyucu Önlük Bone

***

16.03.2020 Tarihinde Alınan Kararlar;

1- Sağlık Kurumlarındaki Personel Yetersizliği, Sağlık Turizmi ve Diş Hekimliği Uygulamalarına Yönelik Alınacak Uygulamaların Belirlenmesi

Çin Halk Cumhuriyeti’nde ortaya çıkan ve çeşitli ülkelerden bildirimi yapılan yeni bir alt tipe bağlı Koronavirüs hastalığı (COVİD-19) tüm dünya için halk sağlığı tehdidi oluşturmakta ve Bakanlığımız tarafından yakından takip edilmektedir. Ülkemizde Dünya Sağlık Örgütü’nün önerileri de dikkate alınarak gerekli önlemler alınmaktadır. Hastalığın ülkemizde yayılımının önüne geçilmesi amacıyla Bilim Kurulu konuyla ilgili düzenli olarak toplanmakta ve değerlendirmeler yapmaktadır. Bu bağlamda aşağıdaki geçici tedbirlerin alınmasına ihtiyaç duyulmuştur.

1.1- Poliklinik sayılarının azaltılması amacıyla; sadece randevu verilen hastalara bakılması, hastaneye randevusuz olarak başvuran hastalardan triaj uygulanarak sonrasında, acil değerlendirilmesi gereken hastalar ile olası COVID-19 hastalarının hastaneye kabul edilmesi,

1.2- Bu kapsamda kazanılan personelin COVID-19 hastalarının takip edildiği ve ihtiyaç duyulan bölümlere aktarılmak üzere hastanelerin kendi planlarını oluşturmaları,

1.3- Acil servislerde olası COVID-19 hastalarının dışında yeşil alan hastalarının kabul edilmeyerek 1. basamağa yönlendirilmesi,

1.4- Hastanelerde yoğunluğu azaltmak ve çalışan personelin diğer alanlarda daha verimli kullanılabilmesi amacıyla elektif ameliyatların ve girişimsel işlemlerin ertelenmesi,

1.5- Operasyonlar sonrasında yoğun şekilde immünsüpresif tedavi protokollerinin uygulandığı organ nakli operasyonlarında elektif vakaların ertelenmesi,

1.6- Yayılımın önlenmesi amacıyla elektif diş hekimliği uygulamalarının ertelenmesi ve sadece acil diş hekimliği uygulamalarının yapılması,

1.7- Kronik hastalık nedeniyle takip edilen hastaların, takibi yapan hekimlerin kanaati ile takip aralıklarının pandemi süresince daha uzun dönemler halinde yapılması,

1.8- Yoğun bakım ünitelerinin etkin kullanımı için hastaların durumuna uygun seviyede yoğun bakım ünitesine yatırılması, yoğun bakım endikasyonu ortadan kalkan hastaların durumlarının gerektirdiği şekilde ilgili branşın yataklı servisine, palyatif bakım servisine yatırılmaları, yatırılarak tedavi gerektirir bir durum olmadığında taburcu edilmeleri,

1.9- Sağlık turizmi kapsamında dünyanın değişik ülkelerinden gelen hastaların ülkemize getirilmesinin ertelenmesi,

1.10- Kronik hastalık ve engellilik nedeniyle raporlu ve sürekli kullanımı gerektiren ilaçların, tıbbi malzemeler ve hasta altı bezlerinin sağlık kuruluşuna gidilmeden reçete yazılmasına gerek duyulmaksızın eczaneler ve medikallerden temin edilebilmesi,

1.11- COVID-19 salgını sürecinde tüm hekimlerin, diğer sağlık çalışanlarının ve diğer kurum çalışanlarının, branşı ve çalıştığı birim fark etmeksizin, ilgili hastaların görüldüğü birimlere gerekli desteğinin sağlanması konusunda kurum yöneticilerinin gerekli planlamaları yapması gerekmektedir.

Yukarıdaki hususlarda gerekli iş ve işlemlerin yerine getirilmesi ve tüm sağlık  kuruluşlarınca uygulanması konusunda gerekli hassasiyetin gösterilmesi karara bağlandı.

2- Sağlık çalışanları için Kişisel Koruyucu Ekipman kullanımı önerileri oluşturularak https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/covid19/rehberler/COVID_TABLE_HSGM.pdf?type=file adresinde yayınlanmıştır.

COVID-19 Nedeni İle Ölen Vatandaşlarımızın Cenaze ve Defin işlemleri
Morg görevlileri ve cenaze sorumlusu ölen kişinin olası/kesin COVID-19 tanısı konusunda bilgilendirilmelidir. Gasilhane çalışanları eldiven, N95/FFP2 maske, gözlük/yüz koruyucu ve sıvı geçirmez önlük kullanmalıdır. Kullanılan kişisel korunma malzemeleri tıbbi atık kutusuna atılmalıdır. Yıkama alanının yoğun sekresyonlar ile kontamine olması nedeni ile 1/10 çamaşır suyu veya klor tablet (ürün önerisi ile) ile dezenfekte edilmelidir.
1- Morg ve gasilhane çalışanlarına;

  1.1. Standart enfeksiyondan korunma ve kontrol önlemleri ve solunum sekresyonları ile temas önlemleri konusunda eğitim verilmelidir.
  1.2. El hijyeni gibi kişisel hijyenin önemi vurgulanmalıdır.

Birimde kullanılacak olan, maske, eldiven, koruyucu giysi, gözlük, alkol bazlı el antiseptiği ihtiyacı hastane yönetimi tarafından karşılanmalıdır.
2- Evde ölüm olması durumunda cenaze işlemleri

  2.1. Defin işlemleri standart prosedürler ile devam etmelidir.

3- Defin Şekli

  3.1. Cenazenin kabre yerleştirilmesi sırasında eldiven kullanılmalıdır. Olası/kesin COVID-19 vakalarının ölümü halinde cenazenin kabre yerleştirildikten sonra normal defin işlemleri uygulanır.

COVID-19 Nedeni ile Ölen Vatandaşlarımızın Yurtiçi ve Yurt Dışı Nakil Kuralları
1- Havayolu Cenaze Nakilleri
COVID-19 nedeniyle yurt dışında ve yurt içinde ölen vatandaşlarımızın nakillerinde havayolları cenaze taşıma kuralları geçerlidir. Türk Hava Yollarının “Cenaze Taşıma Prosedürü” 6.1 maddesinde yer alan “cenaze kabulü” bölümünde “Ölüm sebebi bulaşıcı hastalık olan cenazelere ait tabutların kabul aşamasında kesinlikle lehimlenmiş, sıkıca kapatılmış ve sızdırmaya mahal vermeyecek şekilde olmasına dikkat edilir” ifadesi mevcuttur.
Bulaşıcı hastalık olması nedeniyle COVID-19 nedeniyle yurt dışında ve yurt içinde COVID-19 cenazelerin tarif edilen kabul kriterlerini taşıması gerekir.
Bakanlığımız tarafından ‘Morg ve Defin Hizmetleri’ talimatları hazırlanmış (Ek 1) ve defin konusundan Din İşleri Yüksek Kurulu’ndan görüş (Ek 2) alınmıştır.
Bu bilgi ve görüşler ışığında uçak ile yurtdışında ve yurt içinde cenaze naklinin tabut içinde yapılması ve tabutla gömülmesi uygun bulunmuştur.
Ek 1: Morg ve defin hizmetlerine yönelik alınacak tedbir ve önlemler (18.03.2020 tarihli):
Morg görevlileri ve cenaze sorumlusu ölen kişinin olası/kesin COVID-19 tanısı konusunda bilgilendirilmelidir. Gasilhane çalışanları eldiven, N95/FFP2 maske, gözlük/yüz koruyucu ve sıvı geçirmez önlük kullanmalıdır. Kullanılan kişisel korunma malzemeleri tıbbi atık kutusuna atılmalıdır. Yıkama alanının yoğun sekresyonlar ile kontamine olması nedeni ile 1/10 çamaşır suyu veya klor tablet (ürün önerisi ile) ile dezenfekte edilmelidir.

Morg ve gasilhane çalışanlarına;

  » Standart enfeksiyondan korunma ve kontrol önlemleri ve
  » Solunum sekresyonları ile temas önlemleri konusunda eğitim verilmelidir.
  » El hijyeni gibi kişisel hijyenin önemi vurgulanmalıdır.

Birimde kullanılacak olan, maske, eldiven, koruyucu giysi, gözlük, alkol bazlı el antiseptiği ihtiyacı hastane yönetimi tarafından karşılanmalıdır.
Evde ölüm olması durumunda cenaze işlemleri
Defin işlemleri standart prosedürler ile devam etmelidir.

Defin Şekli
Cenazenin kabre yerleştirilmesi sırasında eldiven kullanılmalıdır. Olası/kesin COVID-19 vakalarının ölümü halinde cenazenin kabre yerleştirildikten sonra normal defin işlemleri uygulanır.
Ek 2: Din İşleri Yüksek Kurulu’nun konu ile ilgili görüşleri şu şekildedir;
Müslümanların, vefat eden din kardeşlerine karşı yerine getirmeleri gereken dini vecibelerinin başında cenazelerinin yıkanması, kefenlenmesi ve namazlarının kılınması gelmektedir. Yıkanıp kefenlendikten sonra cenaze namazının kılınması farz-ı kifayedir (Kasani, Bedai’, I, 300, 306 318; Mevsıli, el-İhtiyar, I, 303, 310). Bu görev bazı Müslümanlar tarafından yerine getirildiği takdirde diğerleri sorumluluktan kurtulur. Cenaze namazının kılınması için belirli bir vakit yoktur. Hazırlanmış olan bir cenazenin bekletilmeden namazının kılınıp defnedilmesi esastır. (Tirmizi, Cenaiz, 30).
Salgın hastalık riskinin bulunduğu durumlarda cenaze namazının, olabildiğince az sayıda kişiyle kılınması tercih edilmelidir. Ayrıca hastalığın bulaşmaması için cenaze namazına iştirak edenler arasında yeterince mesafe bırakılmalıdır. Her bir cenazenin namazını ayrı ayrı kılmak efdal ise de hepsi için tek bir namaz kılınması yeterlidir.
Hastalığın bulaşma riskine karşı uzmanların tavsiyeleri doğrultusunda gerekli koruyucu tedbirler alındıktan sonra cenazenin usulüne uygun bir şekilde yıkanıp kefenlenmesi ve defnedilmesi gerekir. İhtiyaca göre cenazelerin tabutla defnedilmesi de caizdir. Bunun ötesinde cenaze ile ilgili daha özel durumların ortaya çıkması durumunda yetkili dini mercilerle istişare edilerek hareket edilmelidir.
2- Karayolu ve Demiryolu Cenaze Nakilleri
Her türlü karayolu ve demiryolu taşıması için havayolu taşımasında olduğu gibi ‘ölüm sebebi bulaşıcı hastalık olan cenazelere ait tabutların kabul aşamasında kesinlikle lehimlenmiş, sıkıca kapatılmış ve sızdırmaya mahal vermeyecek şekilde olmasına dikkat edilir’ ifadesine göre hareket edilmelidir.
Bakanlığımız tarafından Morg ve Defin Hizmetleri talimatları hazırlanmış (Ek 1) ve Defin konusundan Din İşleri Yüksek Kurulu’ndan görüş (Ek 2) alınmıştır.
Bu bilgi ve görüşler ışığında karayolu ve demiryolu yurt içi ve yurt dışı cenaze naklinin tabut içinde yapılması ve tabutla gömülmesi uygun bulunmuştur.

2- GETAT (geleneksel ve tamamlayıcı tıp) Ünite & Merkezleri - Güzellik & Medikal Estetik Merkezi 
Yeni Koronavirus Hastalığı (COVID-19) dünyada yaygın olarak görülmektedir. Ülkemizde hastalık yayılımında rol oynayabilecek, GETAT (geleneksel ve tamamlayıcı tıp) Ünite & Merkezleri’nde yapılan işlemlerin tümünün acil kategoride olmadığı eğerlendirilmiştir. Bu kapsamda salgın sonlanan kadar faaliyetlerin salgın sonlanana kadar ertelenmesi uygundur.  
Daha sonraki dönemde ise enfeksiyon bulaşma riskini azaltmak için aşağıda belirtilen korunma ve kontrol önlemlerine dikkat edilmelidir. 

2.1- İnsanlar ile yakın temas halinde bulunan ya da yakın çalışılan ortamlarda genel enfeksiyon bulaşma riskini azaltmak için uygulanması önerilen temel enfeksiyondan korunma ve kontrol ilkeleri aşağıda yer almaktadır: 

2.1.1- Kapalı alanlardaki zemin ve diğer yüzeylerin rutin temizliğinin su ve deterjanla yapılması yeterlidir. 

2.1.2- Özellikle eller ile sık dokunulan yüzeyler; kapı kolları, bataryalar, sık dokunulan düğmeler, telefon ahizesi, ortak kullanım alanlarındaki tuvalet ve lavabo temizliğine özen gösterilmelidir. Bu alanların temizliği için su ve deterjan ile temizlik yapıldıktan sonra 1:100 oranında sulandırılmış çamaşır suyu (SodyumhipokloritCas No: 7681-52-9) veya klor tablet (ürün tarifine göre) kullanılmalıdır. 

2.1.3- Mikroorganizmalara (bakteri, virüs, mantar vb.) yönelik daha etkili olduğu öne sürülen birtakım özel ürünlerin temizlikte kullanılmasının fazladan koruma sağladığına dair bilimsel kanıt yoktur. 

2.1.4- Bu yerlerde çalışan kişiler el temizliğine dikkat etmelidir. Eller en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol bazlı el antiseptikleri kullanılmalıdır. Antiseptik veya antibakteriyel içeren sabun kullanmaya gerek yoktur, normal sabun yeterlidir. 

2.1.5- Herhangi bir solunum yolu enfeksiyonu (ateş, öksürük, solunum sıkıntısı vb.) bulguları olan personel şikâyetleri düzelene kadar çalıştırılmamalıdır. Çalıştırılması zorunlu hallerde tıbbi maske takmalıdır. Maskenin burun, ağız ve çeneyi de kapatacak şekilde takılması, dış yüzeyine dokunulmaması, dokunulur ise alkol içerikli el antiseptikleri ile el hijyeni sağlanması gerekmektedir. Maske ön yüzüne dokunulmadan yanlarda yer alan lastiklerinden, bağcıklı ise bağcıklarından tutularak çıkartılmalı ve el hijyeni sağlanmalıdır. 

2.1.6- Herhangi bir solunum yolu enfeksiyonu belirtisi olan kişilere yapılacak işlemlere ara verilmelidir.  

Çalışanlara eğitim verilerek aşağıdaki konular vurgulanmalıdır: 

2.1.7- El temizliğine dikkat edilmelidir. Eller en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol bazlı el antiseptikleri kullanılmalıdır. Antiseptik veya antibakteriyel içeren sabun kullanmaya gerek yoktur, normal sabun yeterlidir. 

2.1.8- Herhangi bir viral solunum yolu enfeksiyonu geçirmekte olan kişinin öksürme veya hapşırma sırasında burun ve ağzını tek kullanımlık kâğıt mendil ile örtmesi, kâğıt mendilin bulunmadığı durumlarda ise dirsek içini kullanması, mümkünse kalabalık yerlere girmemesi, eğer girmek zorunda kalınıyorsa ağız ve burnunu kapatması, mümkünse cerrahi (tıbbi) maske kullanması önerilmektedir. 

3- Çağrı Merkezleri 
Yeni Koronavirus Hastalığı (COVID-19) dünyada yaygın olarak görülmektedir. Ülkemizde hastalık yayılımında rol oynayabilecek, çalışanlarının dar alanlarda, yakın mesafede çalıştığı Çağrı Merkezlerinde enfeksiyon bulaşma riskini azaltmak için korunma ve kontrol önlemlerine dikkat edilmelidir. 
Yakın çalışılan ortamlarda genel enfeksiyon bulaşma riskini azaltmak için çalışanlar arasında en az 1 metre mesafe olması sağlanmalıdır. 

3.1- Uygulanması önerilen temel enfeksiyondan korunma ve kontrol ilkeleri aşağıda yer almaktadır: 

3.1.1- Kapalı alanlardaki zemin ve diğer yüzeylerin rutin temizliğinin su ve deterjanla yapılması yeterlidir. 

3.1.2- Özellikle eller ile sık dokunulan yüzeyler; kapı kolları, bataryalar, sık dokunulan düğmeler, telefon ahizesi, ortak kullanım alanlarındaki tuvalet ve lavabo temizliğine özen gösterilmelidir. Bu alanların temizliği için su ve deterjan ile temizlik yapıldıktan sonra 1:100 oranında sulandırılmış çamaşır suyu (SodyumhipokloritCas No: 7681-52-9) veya klor tablet (ürün tarifine göre) kullanılmalıdır. 

3.1.3- Herhangi bir solunum yolu enfeksiyonu (ateş, öksürük, solunum sıkıntısı vb.) bulguları olan personel şikâyetleri düzelene kadar çalıştırılmamalıdır.  

3.2- Çalışanlara eğitim verilerek aşağıdaki konular vurgulanmalıdır: 

3.2.1- El temizliğine dikkat edilmelidir. Eller en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol bazlı el antiseptikleri kullanılmalıdır. Antiseptik veya antibakteriyel içeren sabun kullanmaya gerek yoktur, normal sabun yeterlidir. 

3.2.2- Herhangi bir viral solunum yolu enfeksiyonu geçirmekte olan kişinin öksürme veya hapşırma sırasında burun ve ağzını tek kullanımlık kâğıt mendil ile örtmesi, kâğıt mendilin bulunmadığı durumlarda ise dirsek içini kullanması, mümkünse kalabalık yerlere girmemesi, eğer girmek zorunda kalınıyorsa ağız ve burnunu kapatması, mümkünse cerrahi (tıbbi) maske kullanması önerilmektedir.